Over 't schrieven van dialogen

De alleroldste meneier om mekaor dudelk te maoken wat oj dinken, vuilen, willen en zo, is het gebaor.

Daor maok wai nog alle daogen gebruuk van. Wai knipogen tegen 'n kannerk, wai nikken, wai schudkoppen, wai haolen de scholders op, wai wiezen met de vinger. Wai vraogen een lift met de doem omhoog, wai steken de tong oet tegen 'n kannerk, wai aaien mekaor, wai geven mekaor een smok. Doofstommen moeten heur heilemaol redden met heur gebaoren.

Ok deier maoken zo dudelk wat ze vuilen of wat ze willen. Een hond kwispelt met zien steert of lat de tanden zein, een kat gef koppies of zet een hoge rug.

Niet alle minsken maoken lieke veul gebruuk van de gebaorentaol: een Fransman of een Itaoliaon praoten veul meer met heur handen as een boer van 't Hoogelaand. Mor ok in 't Grunnigerlaand wordt meer met gebaoren zegd as de minsken vaok wel dinken.

Oet de gebaorentaol binnen een paor kunstvörmen votkommen: de pantomime en de daans. Daor wordt pebeerd om deur niddel van het gebaor en de lichaomsholling bepaolde dingcn dudelk te maoken an 't publiek.

Nou zuj je misschie aofvraogen wat of het gebaor te maoken het met het schrieven van dialogen. Mor dat zal je, hoop ik, dommie wel dudelk worden.

Behaalve deur gebaoren kuw mekaor ok dudelk maoken wat ow dinken, vuilen, willen en zo, deur met mekaor te praoten. Deur de taol dus. De taol gef ons de meugelkhaaid om een heile bult dingen, diew met gebaoren niet dudelk maoken kunnen, an mekaor over te bringen.

Bai dat praoten kuw drei modellen onderschaaiden:

A. De spreker is aaldeur allinnig an 't woord. Degene die naor hom lustert zeg niks weerom. Dai nuim wai een monoloog of alleinspraok. Dink mor an een doemnie, die een preek holdt, an een kerel die veur de radio een verslag gef van een voetbalwedstried of an ein of aander spreker, die een rede holdt.

B. Veul vaoker hew te maoken met gevallen, dat niet allein de spreker an 't woord is, mor dat ok de luusteraor zo nou en dan wat weerom zeg. Zo'n gesprek tusken twei personen nuim wai dan een tweigesprek of een dialoog. Dizze dialogen kommen in 't daogelkse leven wel 't allermeiste veur.

"He, Jan! Ok in stad?"

"Jao jong!"

"Alles goud?"

"Och  jao. Met mai wel. Mor Antje moet aner week naor 't zeikenhoes. Ze moet hölpen worden an   de gal."

En zo wieder.

C. Het komp ok veur dat méér as twei man met mekaor an 't praoten binnen. Dat is dan een saomenspraok. Dink mor is an een vezite. Of an een gesprek in de traain of op een terrassie, daoj met een paor anere minsken an de praot kommen.

Aj nou de radio, de t.v. en zo even boeten beschouwing laoten, dan is 't zó, dat én bai de gebaorentaol én bai het gesprek de gebaoremaoker en de kieker, of de spreker en de lusteraor, baaiden lichaomelk anwezig binnen.

Dat is aners bai de daarde vörm die er is om joen gedachten, gevuilens en zo over te bringen: bai het schrieven.

De schriever zít aachter zien taofel en schrif op wat e vuilt, wat e metmaokt het, wat e dinkt of wat e wil. De lezer zit op een heil aner stee en leest, asmets op een heil anere tied, wat de schriever schreven het. Het directe contact dat er is bai de gebaorentaol en bai het gesprek, is hier niet anwezig.

Een schriever kan zien bedouling niet onderstrepen deur een gebaor, hij kan niet flustern , hij kan niet schrouwen, hij mist de intonaotie: O ja! O jah? O... ja... Hij moet aal die dingen zo goud meugelk overbringen deur zien woordkeuze, deur de bouw van zien zin.

As een spreker vernemp, dat e niet of niet goud begrepen wordt, dan kan e peberen zien bedoulings nóg is, op een anere meneier, dudelk te maoken. Een schriever kan dat neit… Die moet zó schrieven, dat er gien meugelkhaaid bestaait dat de lezer hom neit, of verkeerd, begriepen kan.

Nou binnen er tegenswoordig wel schrievers (en veural dichters) die 't niet zoveul schelen kan of de lezers heur goud begriepen. De lezers muggen om heur heil wat aners dinken as waor zij an docht hebben bai 't schrieven.

HAND/ROOK III

en de hele hand weg-

gewaaid. (slakken rollen

er zeer rookloos, zeer

woordeloos uit). licht

uitgeblazen , weggewapperd.

(de hele).(weg-

H.J. Wanders, Groningen 1955

Hetzölfde hej bai paartie moderne schilders. As de kieker mor wat vuilt bai 't kieken naor 't schilderaai, dan maag dat om heur wel heil wat aners wezen as dat zij vuilden bai 't schildern.

Hier kommen de schilderkunst en de dichtkunst heil dicht bai mekaor, want aj die lien deurtrekken, dan zulden baiveurbeeld veier strepen onder mekaor een gedicht wezen kunnen. Laot de lezer daor dan mor bai dinken wat e wil...

Mor, om mou weerom te kommen bai de wat minder extreme schrieveraai, ok hier hej weer dezölfde drei onderschaaidings as bai 't praoten:

A. De schriever is aaldeur allein an 't woord, Hij vertelt het heile verhaol met zíen eigen woorden.

B. Hij vertelt het verhaol zowat heilemaol met zien eigen woorden, mor haolt zo nou en dan ok woorden van een aner an. Die zet e dan ok tusken "anhaolingsteikens".

C. Hij bruukt heilemaol gien woorden van homzölf, mor lat de aner (of de anern) allein an 't woord.

Laow eerst is kieken naor de meneier A: de schriever vertelt het heile verhaol met zien eigen woorden.

Dat komp veur bai een financieel overzicht in de kraant (en aner kraanteartikels), een raaisverslag, in studiebouken en en zo wieder. Romans en verhaolen in dizze vörm kommen niet zoveul veur. 't Verhaol van Gré van der Veen in 't juninummer van Krödde is er een veurbeeld van. Ze vertelt wat of er gebeurt met de vrouw en de spin. Mor naarms komp de vrouw zölf of de spin, of nog een aner an 't woord. Broken Venus van Aafke Steenhuis in 't zölfde nummer heurt omtrint ok tot dizze soort verhaolen. Mor toch komp er op een paor steden nog even een aner an bod.

"Alles is op," zegt kastelaainsvrouw, " 't Het haile dag anlopen."

en, even wieder:

"Wist heur hebben?"

"Jao", zeg ik zacht.

Met "Kampeerders" van Nies Sap-Akkernan is 't krek zo. Ze vertelt wat ze beleefd hebben met 't kamperen. Pas in 't allerleste stukkie zeg Pa:

" 'k Vond 't mooi."

"Wat bedoulst?" vruig ik veurzichtig.

As 't verhaol over minsken gaait, dan wil de schriever vanzölf nog wel is vertellen wat of die minsken dinken of zeggen. En dan haolt e heil makkelk heur eigen woorden an.

En zo kow dan host vanzölf bai de tweide soort van de schrieveraai: B. Een vörm, daor de schriever vertelt met zien eigen woorden, mor daor ok aner volk an 't woord komp met heur eigen woorden.

Dizze vörm is, docht ik, de vörm die 't meiste veurkomp. Host alle romans en verhaolen worden in dizze vörm schreven. De schriever is de verteller. Mor zo nou en dan haolt e de woorden van een aner an. Dizze anhaolde tekst wordt wel de "dialoog" nuimd, als is dat niet heilemaol een gojje benaoming.

Zo binnen er wel schrievers, die de tekst in 't Nederlands schrieven, mor de "dialogen" in ein of aner dialect. Een paor veurbeelden daorvan binnen de bouken "Bartje" van Anne de Vries en "De Klapbrug" van Duut van Goor. Deur middel van die dialectdialogen pebeert de schriever dan wat meer lokaole kleur an zien verhaol te geven.

Aw nou is kieken naor het verhaol "Konversaotie" dan zeiw dat de schriever daor vertelt wat e beleeft in 't bejaordenhoes. In dat verhaol kommen drei man an bod:

o de schriever zölf, die wat vertelt

o Pa, met zíen eigen woorden

o het bezuik, met zien eigen woorden

As hier gien anvullings van de schriever wazzen, dan haar der staon:

"Hallooo…"

"Komst doe der aan, mien wicht? 'k Haar die nait verwacht."

Mor de schriever (of schriefster dan) wil ons ok nog vertellen dat Pa lig te dommeln in zien klaaine kaomerie. Ze haar natuurlijk zeggen kund: "Halloo… Wat nou? 't Is nog mor drie uur en nou zit ie al weer te slaopen in joen stoul?" Mor wel van heur baaiden mus zeggen dat Pa in een klaain koamertje woonde?

Eingelk gef de schriefster hier nog niet genog informaotie, want hou weit wai dat ze Pa bezöcht? En niet een oom of een olde kinnis? Dat verneem ie pas in 't allerleste stuk:

Op gaange staait vrouw Mellemao.
"Doag, bie Pa west?"  "Joa", zeg ik.

(Hier wordt ok dudelk dat Pa in een bejaordenhoes woont, al zullen de meiste lezers dat ok al wel eerder deur hebben.)

Ok in 't verhaol "vekansie…" binnen anvullings van de schriever neudig. As de schriever hier niet zölf metverteld haar, dan zul er staon hebben:

"t Is nait zo kold meer as van 't winter, hè?"

"Da's n zet leden, kom d'r bie zitten, jong."

Haar 't ok meugelk west om in dizze verhaolen de schriever allein an 't woord te laoten?

"Dou ik 't klaaine koamertje binnenstapte schrok ol boas op uut zien dommel. An zien gezicht kon k zain dat e mie nait verwaacht haar. En ik haar hom guster nog zegd, dat ik vandoage nog weerkommen zol. Mor dat was e aal weer vergeten. Ik keek even noar zien bloumpies, dei bluiden op 't balkon…"

En zo wieder.

En 't aner verhaol:

Dikke zwaitdroppen stonden Anne veur de kop dou e in mouwhemd over 't toenpad noar mie tou luip. Ik nam een slok bier en wees hom een stoul. 't Was n haile zet leden dat ik hom zain haar. Ik vruig hom of e wat drinken wol.

Het is wel meugelk een verhaol te vertellen zunder dat de woorden van een aner rechtstreeks anhaold worden. Mor vaok wordt het verhaol er veul levendiger van aj dat wél doun.

Nou kan dat anhaolen van anermans woorden op twei meneier gebeuren:

l.  op een directe meneier

2. op een indirecte meneier

"Donder op!" ruip e.                                        Hij zee, dat ik opdonnern mus.

"Waorom kikst mai aaldeur an?" vruig ze.      Ze vruig, waorom ik heur aldeur ankeek.

Ok hier is de eerste vörm veul levendiger as de tweide, omdat op die directe meneier de personen zölf, rechtstreeks, an 't woord kommen.

Omdat dit soort "dialogen" zo rechtstreeks te maoken hebben met de anhaolde personen, moet de schriever heil veurzichtig wezen met de taol, die e heur in de mond leg. Die taol moet passen bai de man of de vrouw daor 't over gaait. Een gereformeerde olderling prat aans as 'n dikke zoeplap … een lappieskoopman prat aans as een handelaor in landbouwwaarktugen … een AOW-er prat aans as een punk ... En heur taol omwisseln kuj niet!

Vaok lat de schriever een direct anhaold gezegde volgen deur woorden as: zee e, ruip e en zo.

"Wat bist ja laot," zee ze.

"Jao," zee e. Hij hung zien jaas in de gang. "Ik mus overwaarken."

"Haarst dan niet even bellen kund?"

"Jaowel," zee e, "Mor ik docht dat 't zo laank niet duren zul."

Aj aal mor weer aachter mekaor deur schrieven "zee e", dan kan dat eintonig worden. Beter is dan om er wat aofwisseling in te bringen. Meugelkheden binnen er ja genog:

"Hou dan?" vruig e.

"Nou zo!" zee e.

"Der oet!" ruip e (schrouwd'e, raosd'e).

" 'k Zul heur wel vergreimen kunnen," docht e.

"Daor weit ik niks van," stutterd'e.

"Ik kon er niks an doun," mummeld'e.

"Hest mai te slieten," begreep e.

"Ik zal dai wel kriegen!" waorschouwd'e hom.

"Mor heur nou toch is…" spotterd'e tegen.

"Ik heb 't is metmaokt..." begund'e.

En zo wieder.

Kees Visser het in zien bouk "Appels in 't paark" een hoofdstuk schreven, daor mor einmaol in staait van "ruip e". En aans aaldeur "zee e". Hier is dat aaldeur herhaolde "zee e" angrepen as een stijlmiddel om een heil bepaolde, landerige stimming op te wekken.

"Beter as aandern, wilst zeggen," zee ik oldergewoonte.

"Vanzulf. Beter as aandern," zee Aalbert. Evert spande zien kaddepult, kuurde lopiesvot en schoot. Wie heurden de dreuge slag van de staine tegen de stam van de boom, wied vot.

"Handiger in elks geval," zee ik. "En loosder."

"As je mor nooit over joe hen zitten loaten," zee Aalbert.

"En tougriepen bie ieder kaans,"zee Evert.

Dat Kees Visser 't ok wel aners döt, kuj zein in 't hoofdstuk dat er vot aachteran komp. Daor schrif e: Praakkezaaierde Evert, ruip Aalbert, zee ik, ruip 'n soldoat, flusterde Evert, zee Deddo, bekde Aalbert, laagde de soldoat.

Heil vaok kuj ok dat "zee e, meind'e" en zo vot laoten. Over 't algemein is 't goud om bai dizze dingen zo veul meugelk aofwisseling an te bringen.

Een aner meneier om wat aofwisseling an te bringen is daj de zin in tweiën breken en dan dat "zee e, docht'e en zo" er tusken in te zetten.

"Ik gao mörgen niet met naor stad," zee e.

"Ik gao mörgen niet met," zee er, "naor stad."

"Waorom moet ík altied in hoes blieven?" pruttelde ze.

"Waorom" pruttelde ze, "moet ík altied in hoes blieven?"

Ok kuj 't veur an de zin zetten:

"Bist mai ok een mooie," ruip Antje.

Antje ruip: "Bist mai ok een mooie!"

En dan kow nou aan het daarde onderdeil van de schrieveraai.

C. Het schrieven van zuver dialogen of het schrieven van saomenspraoken.

In zo'n zuvere dialoog het de schriever niet de meugelkhaaid om zölf wat te vertellen. Alles wat er zegd worden moet, moet deur de mond van ein van de sprekers zegd worden.

In een gewoon verhaol kan de schriever drei bladzieden laank vertellen over 't opkommen van de zun boven een koolzaodveld, of hij kan vief minuten deurzeuren over de kleren die zien hoofdpersoon anhaar op de barbecue.

Allerhande zaoken die de schriever eingelk wel vertellen wol, moet e votlaoten omdat de sprekers die e an 't woord lat gien personen binnen die heur veur zo'n zunsopgang of veur kleraozie interesseren… Daorom is 't schrieven van een gojje dialoog zo stoer.

Heil veul meugelkheden die er aal binnen bai de eerste vörm van schrieven (allein de schriever an 't woord) of bai de tweide vörm (de schriever an 't woord en zo nou en dan een aner) vallen hier vot.

Een zuvere dialoog liekt eingelk op de tekst van een teneilstuk of een heurspul. Mor: op 't teneil wordt die tekst anvuld deur de kleraozie van de speuler, deur de decors, deur de schmink, deur de gebaoren van de speuler, deur zien bewegen. Hij lop hinneweer, gaait zitten, drinkt kovvie, slag met de voest op taovel en zo meer. De tekst wordt anvuld deur de intonaotie: de speuler rop, hij flustert, stint, jammert en döt.

Bai 't lezen van een dialoog op papier vaalt dat allemaol vot. Allein deur de tekst, deur de woordkeus, deur de zinsbouw ok, moet de lezer hier dudelk worden wat de schriever veur hom zaag. En dat is stoer...

Om een dialoog goud te begriepen is 't neudig dai weiten over wat veur personen of 't gaait.

In de Soamensproak van Joap en Pia staait 't er boven. In de eerste regel staait: "Kiek, ik wil nait soezen, mor kiwwe nou gain zundag…" Wel zeg dat:  Joap of Pia?

" 'k Wil nait soezen, 'k wil nait soezen… Wat dust nou din?" Wel zeg dat, Joap of Pia?

"Kiek, Joap mien jong, kiek…" Nou pas, in de daarde regel, wor wai gewaor, wel an 't woord is. Beter  haar dan ok west om vot in de eerste regel te schrieven: "Kiek Joap, ik wil nait soezen…" en zo wieder.

Het moet altied dudelk wezen wel of er an 't woord is. Op teneil zei'j  dat wel, mor op pepier niet.

Kiek nou is naor:

- Moi (dat is de eerste spreker)

- Moi (dat zeg de tweide spreker)

Mor… aj haalverwege de bladziede binnen; wei'j dan nog wel of er an 't woord is?

In de saomenspraok "Harddraoverij" van Mr. Tresling is Knelsoom veraarms krap twei bladzieden druk aachtermekaor an 't woord. Dan wordt een dialoog meer een aneinschaokeling van monologen! Een gojje dialoog besteit oet stukken die niet te kört, mor ok niet als te laank binnen. In een gojje dialoog weit de lezer, welke spreker er an 't woord is. In de tekst van een teneilstuk staait dat er veur:

            Jan (loopt naar het raam) "Nou most ais heuren…"

Tegenswoordig zei'j bai interviews in de kraant wel dat de vraogen cursief drukt worden en de antwoorden van het slachtoffer met gewone letters. Zo kuj dan zein wel er an 't woord is.

Een paor dingen daor een gojje dialoog an voldoun moet:

A. De woordkeuze en de zinsbouw moeten passen bai de personen die opvoerd worden.

B. De teksten muggen niet te kört, mor ok niet te laank wezen.

C. Elk gezegde moet het verhaol weer een stukkie wieder helpen. Er maag niet te laank deurzeurd worden over ein ding.

D. Zoas bai ieder aner verhaol moet er van 't begun tot 't inde een rode draod deurlopen zodat de lezer vernimp, dat e deur de schriever metnomen wordt.

E. Elk gezegde moet logisch ansluten bai dat, wat er net van te veuren zegd is. As 't goud is, dan is elk gezegde weer een veurberaaiding, een inlaaiding op het volgende gezegde: het moet "bekken".

Conclusie: Wel een gojje dialoog schrieven wil (zowel tusken anere tekst in as zuvere dialogen) die moet de figuren, die e beschrieven wil, die e an 't woord kommen laoten wil, heil dudelk veur ogen staon hebben.

Een tekst in dialoogvörm kan wel as teneilstuk opvoerd worden, mor een teneilstuk het heil veul anvullende meugelkheden, die de zuvere dialoog niet het. En daorom: wel "dialogen" inpassen wil tusken anere tekst in, moet er goud om dinken, dat de anhaolde teksten passen bai de spreker en dat moet het heile verhaol laank volhollen worden. De taol, die de schriever een spreker in de mond leg, moet passen bai die persoon zölf. In een gojje dialoog komp het wezen van de spreker, zien aord, zien persoonlijkhaaid naor veuren.

Daorom is het schrieven van een dialoog zo'n verhipt mooi waark!

P. v.d. Velde (1985?)